Dow ma tahay in aynu diidno deynka $5.3
bilyan ee dalkeena?
W/Q Xasan Yuusufwaal
Waxaa lacagahaan la ina amaahiyay
dabayaaqadii todobaatamaadkii iyo
siddeetamaadkii xili dalku galay marxalad cusub; hey’adihii adkaa ee dawliga oo
wiiqmay, dhaqaalihii iyo wax soo saarkii oo hoos u dhacay iyo qalqal
siyaasadeed oo biloowday. Lacagta deynka ah badan keed waxa ay ka timid sadex qolo
oo kala ah : Paris Club (dalad ay ku bahoobeen dawlado amaah bixiya oo u badan
Reer Galbeed), Carabta iyo IMF. Deynkaan iyo deeqo kalaba waxaa sharuud looga
dhigay in ay Soomaaliya fuliso danaha la xiriiray dagaalkii qaboobaa, loolankii
Carabta dhexdeeda ahaa iyo qaadashadii wacdigii IMFta (Structural Adjustment
Program) ee dulucdiisu ahaa in Soomaaliya albaabada u furto maalgashiga
shisheeye ee shirgadaha Reer Galbeedka.
Haddii aynu u siqno sanadihii ugu
danbeeyay iyo sida xaalku yahay maantay, maamulidii isxig-xigay ha ahaadaan
kumeel-gaarkii iyo kuwa sida rasmiga ah loo aqoonsadayba, garwadeenka
Soomaaliyeed waxa ay marwalba dalban jireen laba arimood oo kala ah;
cunaqabateenka hubka oo laga qaado iyo in deeqaha dibada dawlada la soo marsiiyo
ama ay maamulaan. Arinka danbe wuxuu u xuubsiibtay in la codsado in Soomaaliya lagu
daro barnaamijka IMF iyo Bangiga Aduunka ee dawladaha saboolka ah ee sida xun u
qaameeysan (HIPC) deynka looga qafiifinayo si deyn hor leh iyo kaalmo lacageed
loo siiyo.
Isku dayga madaxda Soomaaliyeed
ee ah in cunaqabateenka hubka laga qaado iyo in lacagaha kuwa Reer Galbeedka
dawlada la soo marsiiyo laguma guuleeysan. Waxaana arinkaa loo aaneenayaa
isdilka iyo isdaba-maryeynta Soomaalida. Waxaa intaa dheer oo kale heykalkii
dawladnimo ha noqoto garsoorka, xeer iyo sharci illaalinta iyo hantidhowrkii oo
aan jirin ama aan qaangaarin.
Arinku si
kastaba ha ahaadee, markii ,sida la yiraahdo, 2012kii dalku kumeelgaarkii buu ka baxay waxaynu marqaati ka aheeyn sida loogu soo
kala tartamayay dalkeena oo xitaa kuwo aan xisaabta inoogu jirin ay soo
xaadireen. Waa waqtigan marka ay bilaabatay in madaxda Soomaalida laga
dhaadhacsho in ay aqbalaan deynka duugga ah. Abril 2013 ayay ahayd markii 22
sano kabacdi IMF dib u biloowday hawlgalkeedii Soomaaliya.
Hay’adaha ay
ka midka yihiin World vision, Action Aid iyo Save The Children waxa ay u qaylodhaaminayaan
in Soomaaliya laga qaado xayiraada soo-amaahashada si dawladu u maalgaliso waxbarashada iyo caafimaadka
halka dawlada Soomaaliya ay ku dadaaleeyso sidii loo siinlahaa deyn ay isaga
difaacdo argagixisada iyo nabad-diidka. Sidoo kale IMF baa dadaal ugu jirta in
Soomaaliya deynka qaar laga cafiyo waa haddii dawladu kasoo baxdo sharuudaha
iyo shaxda loo dejiyay. Weli waxa ay dawladu ku jirtaa heerka tijaabada kowaad
(Staff Monitored Program).
Haddaba waxaan
diirada saarayaa laba arimood oo kala ah; tan koowaad deynkii horay dalka loo
siiyay iyo mida kale oo ah dalbashada deyn cusub.
Deynkii
horay dalka loo siiyay
Anigoo ka
shidaal qaadanaya aragtida Deynka aan xalaasha ahayn (oudious debt) ee uu
curiyay Alexander sack horaantii qarnigii 20aad, deynka Soomaaliya la siiyay looma
isticmaalin wax la taaban karo oo miro dhal noqday. Laga soo bilaabo
dabayaaqadii 70kii waxaa dalka soo foodsaaray dhaqaale-xumo aad u daran oo la
kulan satay Dagaalkii 77 iyo kacdoonkii jamhadaha ee ka danbeeyay. Waxay waxyeelo soo gaartay habsami u socodka siyaasadeed iyo dhaqaale ee dalka.
Waxaa abuurmay mucaarad hubeeysan iyo mid aan hubeeysneeyn. Waxaa hoos u dhacay
heerka tacabka ummada. Sidaas darteed Garwadeenkii dawladii askarta qorshahooda
koowaad wuxuu noqday in ay iyagu isbad
baadiyaan. Markaa lacagtii badankeed waxay ku baxday badbaadintii xukunkii
askarta, musuq iyo maamul-xumo.
Midda kale,
waxa ay tahay in arinka laga eego daruufta ku dahaaran deynka(moral argument). Waxaa
la qiyaasaa in ka badan $3 bilyan lacagta deynku in ay tahay dulsaar. Ma jirin
deyn-bax joogto ah maadaama dalku ahaa dawlad la’aan in kudhow 30 sano. In ka
badan 70 boqolkiiba dadka Soomaaliyeed ee hadda nool ma dhalan markii amaahda nalasiiyay. Rubuc qarni kabadan
waxa ay dadka Soomaaliyeed u gumeeysnaayeen dagaal sokeeye, dib u dhac iyo
dawlad la’aan. Siddaas darteed iyada oo la cuskanayo tusaalaha Cuba sida deynkii
gumeeytaha Spanishka looga cafiyay (Treaty of Paris of December 1898-waxaa la
cadeeyay in deynka Spain kaliya ay ka faa’iiday) in Soomaaliya deynka oo dhan
laga cafiyo. Ma aaminsani sida Mareeykanka usoo fara-galiyay deynkii Cuba ee
qarnigii 19aad in aynu cid kale gurmad ka heleeyno. Waxaa loo baahan yahay in
Soomalidu isku tashato.
Dalbashada
deynka cusub
Dawladu waxa ay
u baahan tahay deyn, galgal iyo in ay hesho lacagaha kaalmo (grants) ee IMF iyo
Bangiga Adduunka. Laakiin waqtiga la joogo dawladu awood u maleh in ay ka soo
baxdo waajibaadka iyo sharuudaha adag ee ku lifaaqan deyn cusub. Markii deynka
la siinayay dawladii askarta deyn-bixiyayaashu wey ogaayeen in si toos ah aysan lacagtooda dib ugu
heleeyn maxaa yeelay dawladu qaado mahee qaanbax meeysan awoodin. Balse si
dadban beey lacagahaas qayb ka mid ah dib ugu noqdeen deyn-bixiyayaasha. Marka maxaa moodaa
dawladeena hadda jirta oo ku shaqaynaysa daruufaha ay ka midka yihiin: illo wax soosaar oo kooban, khilaaf
siyaasadeed, hey’adihii dawliga oo aanan si fiican u shaqeeyneeyn qaarna aan
wali la yagleelinba tusaale garsoorka iwm.
Barnaamijkii
tijaabada kowaad ee IMF (SMP) 2018 iyada oo ay dawlada qasnadeeda ku hartay $3.8 milyan haddana
meeshii laga rabay ma’aha. Iyada oo ay saas tahay ayaa laga yaabaa in si dhaqsa
leh noolaga hormariyo Suudaan iyo Eriteriya oo aan u gudubno heerka labaad (Post-Completion-Point
Countries). Haddii ay tani dhacdo waxaa guuleeystay gacmaha sadexaad oo
dantoodu ku jirto in Soomaaliya amaah la siiyo. Maxaa yeelay lacagta /faa'iidadda ugu weyn waxaa qaadanaya danleey iyo dilaalliin.
Gabagabadii, iyadoon
dhinacyo badan laga eegin ayaa lagu degdegay in la aqbalo deynka duugga ah.
Waxa ay ahayd in aqbalida deynkii hore laga yeesho dood qaran maadaama lacagtu
aad u farabadan tahay daruufo badana ay ku xeeran yihiin. Waa in hadda qudheeda
aan saas looga harin oo laga war keeno iyada oo lala kaashanayo sharciyada
caalamiga ah iyo kuwa xuquuqul insaanka. Waa in aanan lagu degdegin in la doon
doono deyn cusub oo wata sharuudo khatar ku noqon kara qaranka.
hassaneksaato@hotmail.com
Comments
Post a Comment